Przetrwałe odruchy pierwotne

ŹRÓDŁO: NATALIA KOZIK, PSYCHOLOG DZIECIĘCY

Odruchy pierwotne to inaczej "wyposażenie" każdego noworodka, z którym przychodzi na świat. Powstają one w życiu płodowym i umożliwiają pierwszą aktywność ruchową, którą dziecko będzie rozwijać przez najbliższe lata. W ten sposób pełnią funkcję przystosowawczą, jednak, kiedy są obecne po ukończeniu pierwszego roku życia negatywnie wpływają na funkcjonowanie dziecka. W momencie przyjścia na świat dziecko nie przejawia świadomej aktywności ruchowej, a jednak potrafi pobrać pokarm z piersi matki, czy też wykonać proste aktywności ruchowe, takie jak chwyt ręki, z czasem przemieszczanie się. Dzieje się tak właśnie dzięki odruchom pierwotnym.

Odruchy pierwotne mają charakter przystosowawczy co oznacza, że są istotne w rozwoju każdego dziecka, dzięki nim możliwe są konkretne zachowania. Można również powiedzieć, że stanowią trening dla organizmu dziecka – przygotowując je do świadomego ruchu. Z czasem są one stopniowo zastępowane przez bardziej dojrzałe wzorce reakcji – odruchy posturalne, które wspierają kontrolę równowagi, postawy i ruchu.
Jeżeli odruchy pierwotne w porę nie wygasną, a odruchy posturalne nie wykształcą się do momentu, gdy dziecko osiągnie wiek szkolny, mogą negatywnie wpływać na rozwój złożonych umiejętności. Przetrwałe odruchy pierwotne mogą utrudniać rozwój i funkcjonowanie wielu funkcji, takich jak: koordynacja ruchowa, koordynacja ręka – oko, umiejętności percepcyjne, funkcjonowanie wzroku i wiele innych. Jednak przede wszystkim nie pozwalają bądź utrudniają pojawienie się konkretnych umiejętności ruchowych.

Bardzo ważne jest, by odruchy pierwotne pojawiły się w odpowiednim dla siebie czasie, spełniały swoją rolę (pozwalając na natychmiastową reakcję na nowe środowisko), a następnie powinny wygasać, czyli zanikać na rzecz odruchów dowolnych. Jeśli tak się nie stanie przetrwałe odruchy pierwotne blokują rozwój ruchów dowolnych.

Trudności z niewygaszonymi odruchami pierwotnymi

Niezintegrowane odruchy pierwotne mogą być dla dziecka w wieku przedszkolnym, a później szkolnym przyczyną wielu niepowodzeń. Wśród najpopularniejszych trudności związanych m.in. z niewygaszonymi odruchami pierwotnymi są:

• dysleksja, dysgrafia, dysortografia, dyspraksja,
• zaburzenia koncentracji uwagi,
• nadpobudliwość, w tym ADHD,
• trudności w czytaniu i pisaniu,
• obniżona sprawność percepcji wzrokowej i słuchowej,
• dysfunkcje ruchowe i percepcyjne,
• opóźniony rozwój mowy,
• trudności artykulacyjne (wady wymowy),
• współruchy podczas pisania, rysowania (dziecko wysuwa język, oblizuje się),
• trudności z utrzymaniem równowagi,
• utrudniony rozwój manipulacji,
• problemy z motoryką małą,
• nieustalona lateralizacja,
• lęk wysokości,
• choroba lokomocyjna,
• trudności emocjonalne,
• i wiele innych…

Do odruchów pierwotnych zaliczamy: odruch Moro, odruch chwytny ręki, Asymetryczny Toniczny Odruch Szyjny – ATOS, Symetryczny Toniczny Odruch Szyjny – STOS, Toniczny Odruch Błędnikowy – TOB, Odruch Galanta, odruch chwytny stóp. Odruchów pierwotnych jest wiele, ale tylko niektóre z nich wywierają istotny wpływ na rozwój i funkcjonowanie szkolne oraz społeczne dziecka. 

Integracja odruchów w terapii logopedycznej

ŹRÓDŁO: JOANNA KORCZAK-GROCHOWSKA, PSYCHOLOG, TERAPEUTA SI, INTEGRACJI ODRUCHÓW, TRENINGU SŁUCHOWEGO METODĄ JOHANSEN IAS, INTEGRACJI BILATERALNEJ, TRENINGU WIDZENIA

Związek między integracją odruchów a rozwojem mowy
W kontekście logopedii mowa jest jedną z czynności motorycznych języka i aparatu artykulacyjnego, które pozwalają na komunikację językową. Jest ona jednocześnie wyższą funkcją psychiczną, której zaistnienie i rozwój wymagają zintegrowania motoryki pierwotnej, wyuczonych czynności motorycznych oraz myślenia i rozumienia.
Na kształtowanie się umiejętności komunikacji i mowy na najwcześniejszym etapie naszego rozwoju wpływa przede wszystkim motoryka ustno-twarzowa, a w jej ramach – prawidłowy rozwój i integracja odruchów. Trening motoryczny leży u podstaw pojawiania się umiejętności mówienia w jej aspekcie zarówno technicznym (aparat mowy, stan mięśni), jak i umysłowym (rozumienie, myślenie). Dzięki aktywności ruchowej zachodzą procesy dojrzewania i integracji najważniejszych mechanizmów odruchowych, które początkowo pełnią funkcje obronne i służące przetrwaniu, a następnie, odegrawszy swoją rolę, pozwalają na rozwój i kształtowanie się wyższych czynności psychicznych, takich jak mowa.
Niedojrzałość neuromotoryczna u dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym, której przejawem są niezintegrowane odruchy naturalnie występujące w 1. r.ż. (niektóre z nich mają swój początek jeszcze w okresie płodowym), skutkuje mniejszymi lub większymi dysfunkcjami, widocznymi w zachowaniu dziecka, sferze emocji, mowie, percepcji wzrokowej i słuchowej i wielu innych obszarach.
Opóźnienie w zakresie integracji i rozwoju motoryki ustno-twarzowej zazwyczaj objawia się nadmiernymi lub osłabionymi reakcjami w obszarze jamy ustnej i całej twarzy, a w związku z tym widoczne są problemy z artykulacją i mową, ssaniem, gryzieniem, żuciem czy połykaniem. Niedojrzałość funkcji neuromięśniowych staje się też nierzadko przyczyną innych trudności rozwojowych u dzieci, dotyczących np. utrzymywania postawy i równowagi, kontrolowania własnych reakcji i emocji, funkcji wzrokowych i słuchowych, a więc takich umiejętności, których brak może utrudniać uzyskiwanie postępów w terapii logopedycznej.

Wybrane odruchy ustno-twarzowe, bezpośrednio wpływające na rozwój mowy

Odruch ssania pojawia się już koło 14. tyg. życia płodowego. Ocenia się, że ssanie to najwcześniejsze skoordynowane zachowanie, jakie przejawia płód. W okresie niemowlęcym aktywizowany jest przez stymulację dotykową okolic jamy ustnej, szczególnie języka i podniebienia. Reakcją odruchową będzie aktywne ssanie oraz przełykanie pokarmu. Dojrzałe ssanie opierać się będzie na ruchach języka w górę i w dół oraz na prawidłowym mocnym docisku warg. Tę umiejętność w pełni dziecko opanowuje dopiero około 6. miesiąca życia. Odruch ssania powinien zostać wygaszony między 1. a 2. r.ż. Prawidłowo realizowana czynność ssania usprawnia mięśnie artykulacyjne, kształtuje tor oddechowy i przygotowuje do rozwoju następnych odruchów związanych z kąsaniem, gryzieniem i żuciem. Ćwiczy i wzmacnia mięśnie szczęki oraz kształtuje prawidłowe ruchy języka niezbędne do mowy w późniejszym okresie życia. Przypuszcza się, że ssanie jest zaangażowane w prawidłową integrację asymetrycznego tonicznego odruchu szyjnego (ATOS), co w dalszym rozwoju dziecka będzie miało wpływ na ustalenie stronności.
Przetrwały odruch ssania lub niewłaściwie realizowana funkcja ssania może powodować u starszych dzieci problemy z prawidłowym uszczelnieniem wargowym i słabą kontrolą mięśni przedsionka jamy ustnej zaangażowanych w mowę, co będzie znacząco wpływało na artykulację. Obserwuje się silny związek odruchu ssania z prawidłowym wzorcem przełykania i właściwą pionizacją języka. Do częstych objawów przetrwałego odruchu zalicza się stałą potrzebę stymulacji oralnej, np. ssanie palca, wkładanie do buzi fragmentów odzieży.
Odruch ryjkowy (trąbkowy) współdziała z odruchem ssania, wykształca się w ciągu pierwszego tygodnia po narodzinach i aktywizowany jest poprzez dotyk warg. Odruch ten towarzyszy nam przez całe życie. Odgrywa ogromną rolę w nabyciu umiejętności picia płynów ze szklanki, przez słomkę i dmuchania. Bierze udział w rozwoju mowy i prawidłowej artykulacji głosek, np.: "u", "dz", "cz", "sz". Patologicznie działający odruch ryjkowy będzie często przyczyną braku umiejętności zrobienia przez dziecko "dzióbka", a także częstego otwierania ust. Odruch ten może powodować odwrotną reakcję pracy języka podczas podawania pokarmu, wypychanie zamiast wciągania. Objawem patologicznym będzie także ciągłe napinanie mięśni okrężnych ust i trudności z ich rozluźnieniem.
W literaturze szeroko opisywany jest wpływ odruchu dłoniowo-bródkowego Babkina na prawidłowy rozwój mowy i komunikacji. Odruch ten pojawia się około 2. miesiąca życia płodowego, a integracja powinna zakończyć się do około 4. miesiąca po urodzeniu. U niemowlęcia wywołać go można, naciskając wewnętrzną stronę dłoni, co spowoduje otwarcie buzi, delikatne wysunięcie języka i przywiedzenie głowy w kierunku klatki piersiowej. Podobny mechanizm obserwujemy u małych ssaków, np. kociąt: podczas ssania chowają i wystawiają pazurki. Rozwój odruchu stwarza podstawę do kształtowania się asymetrycznego tonicznego odruchu szyjnego. Jest to przykład sensomotorycznego powiązania między ustami a dłonią.
Brak integracji odruchu u starszych dzieci i dorosłych będzie objawiał się małą zręcznością manualną, nieprawidłowym trzymaniem narzędzia pisarskiego, napięciem w obrębie szyi, rąk i twarzy. Specyficznym objawem jest wystawianie języka lub wzmożona praca języka wewnątrz buzi podczas rysowania, pisania czy wycinania. Mówi się, że osoby te pomagają sobie językiem podczas pisania. Przetrwały odruch powoduje brak niezależności ruchów ust i rąk. U osoby dorosłej można zauważyć to powiązanie – pod wpływem stresu często zaciskamy dłonie, wkładając kciuk do środka. Niezintegrowany odruch dłoniowo-bródkowy zaburza także rozwój ekspresji twarzy i dynamiki ruchów kości czaszki, zwłaszcza szczęki i obszaru stawu skroniowo-żuchwowego.
W pracy z dzieckiem z przetrwałym odruchem Babkina ważne jest zwracanie uwagi na rozluźnianie mięśni twarzy poprzez stosowanie masaży, ćwiczeń rozluźniających, stymulacji różnymi fakturami. Przy wykonywaniu prac manualnych jest wskazana kontrola domykania buzi i chowania języka. Należy pamiętać, że bywa to bardzo trudne dla dzieci, ponieważ otwieranie buzi, wzmożona praca języka i chęć wkładania do buzi części ubrania są wywołane odruchem, a nie świadomym działaniem.
Odruchy kąsania, gryzienia i zaciskania zębów obecne są od urodzenia, a aktywizuje je stymulacja w obrębie warg i dziąseł. Powodują rytmiczne zamykanie i otwieranie żuchwy. Około 6.–7. miesiąca życia odruch kąsania jest integrowany i pojawia się funkcja żucia. Odruch zaciskania zębów ma związek z potrzebą utrzymania pokarmu w ustach. Wszystkie trzy odruchy będą ściśle powiązane z rozwojem narządu mowy i późniejszym prawidłowym artykułowaniem głosek.
Patologiczne działanie tych odruchów może skutkować problemami z jedzeniem (np. jedzeniem wybiórczym), niechęcią do samej czynności lub – w późniejszym okresie – zaburzeniami łaknienia. Charakterystyczna dla dzieci będzie preferencja pokarmów rozdrobnionych, niewymagających gryzienia. Przetrwałe odruchy mogą powodować potrzebę ciągłej stymulacji języka, wkładanie rąk lub przedmiotów do buzi.
W przypadku nieprawidłowej integracji wszystkich odruchów ustno-twarzowych jednym z objawów jest zazwyczaj zaburzony tor oddechowy. Obserwując u dziecka objawy przetrwałych odruchów, należy w pracy logopedycznej zwrócić szczególną uwagę na ćwiczenia oddechowe.

Wybrane odruchy pierwotne, wpływające na rozwój mowy oraz zachowanie dziecka w sytuacji terapii logopedycznej - TOB, ATOS

Toniczny odruch błędnikowy (TOB) stanowi odpowiedź na działającą siłę grawitacji. U niemowlęcia odruch ten jest wywoływany poprzez zmianę położenia głowy w przestrzeni – w stosunku do kręgosłupa. Jeżeli głowa zostanie uniesiona powyżej poziomu kręgosłupa, następuje zgięcie rąk i nóg oraz przyjęcie pozycji płodowej. Analogicznie, jeżeli głowa opadnie poniżej linii kręgosłupa, ręce i nogi dziecka prostują się.
TOB pojawia się około 12. tyg. życia płodowego, a w różnych formach i z różną intensywnością obecny jest nawet do 3. r.ż., aż do momentu pełnej integracji, czyli przejścia odruchu TOB pod kontrolę wyższych ośrodków mózgowych. Jego najważniejsze funkcje to:

• zapewnianie możliwości reagowania na zmianę pozycji ciała wobec siły grawitacji,
• daje dziecku podstawy tworzenia się mechanizmów stabilności, równowagi, napięcia mięśniowego oraz propriocepcji,
• udział w rozwoju mechanizmu kontroli napięcia mięśni w całym ciele.

Częstymi konsekwencjami utrzymywania się tonicznego odruchu błędnikowego są zaburzenia równowagi, problemy z postawą ciała oraz niezrównoważone napięcie mięśniowe (zbyt niski lub zbyt wysoki tonus mięśni). W wyniku tych trudności zdarza się, że dzieci bywają mocno ruchliwe i niemal nieustająco aktywne, chodzą na palcach, miewają problemy z kontrolą ruchów gałek ocznych, z percepcją wzrokową oraz koordynacją ruchową i wzrokową-ruchową. Dzieci z aktywnym tonicznym odruchem błędnikowym często nie przepadają za ćwiczeniami fizycznymi, miewają problemy z adekwatną percepcją czasu i przestrzeni. Pojawiają się także trudności z ustalaniem relacji przyczynowo-skutkowych oraz z organizacją swoich działań i wykonywanych czynności.

Dziecko z aktywnym TOB w gabinecie logopedy:

• miewa kłopoty z utrzymaniem stabilnej postawy ciała podczas siedzenia,
• może często zmieniać pozycje ciała, przyjmując tzw. pozycje kompensujące,
• może mieć kłopot z koncentracją uwagi na zadaniu,
• zbyt niskie lub zbyt wysokie napięcie mięśniowe w obrębie twarzy wpływa na stan i funkcjonowanie aparatu mowy.

Asymetryczny toniczny odruch szyjny (ATOS) jest reakcją kończyn na odwrócenie głowy w bok. Kiedy dziecko przechyla głowę na bok, prostują się kończyny po tej samej stronie, w którą zwrócona jest głowa, zaś zginają się ręka i noga po stronie przeciwnej. Odruch pojawia się ok. 13. tyg. życia płodowego, a integruje się z całym system neuroruchowym pomiędzy 6. a 7. miesiącem życia. Najważniejsze funkcje, jakie pełni ten odruch:

• wspieranie procesu naturalnych narodzin,
• istotna rola w procesach uczenia się i rozwoju kilku układów poznawczych: percepcji słuchowej i wzrokowej, orientacji w przestrzeni, koordynacji słyszenie – widzenie,
• podstawa dla rozwoju dominacji półkul oraz dominującego ucha,
• aktywizacja procesów uwagi i zapamiętywania na poziomie widzenia i słyszenia,
• podstawa dla rozwoju umiejętności orientacji w ramach linii środkowej oraz prawej i lewej strony.

Niepełna integracja asymetrycznego tonicznego odruchu szyjnego zazwyczaj powoduje zakłócenia w procesach równowagi i koordynacji ruchowej. Nierzadkie są również problemy z percepcją wzrokową, z przekraczaniem środkowej linii ciała, a także trudności w uczeniu się (czytanie, pisanie, zapamiętywanie i odtwarzanie).

JEŚLI PODOBAJĄ CI SIĘ ARTYKUŁY NA TEJ STRONIE

Wspieraj naszą misję